پرونده: نقش خدمات در اقتصاد؛ بهره‌وری
۶- بهره‌وری در بخش خدمات
در این بخش می‌خواهیم به بحث یکی از مهم‌ترین عوامل در رشد اقتصادی و به خصوص در رشد بخش خدمات بپردازیم این عامل بهره‌وری است.
بهره‌وری چیست؟
بهره‌وری شاخصی اقتصادی است و به طور غیررسمی آن را نسبتی تعریف می‌کنیم از یک خروجی به ورودی. ورودی یعنی مجموع هزینه‌هایی که برای تولید یک محصول (یا خدمت) صرف کرده‌ایم که می‌تواند شامل نیروی‌کار، زمین، سرمایه یا زمان باشد و خروجی تمام درآمدهای ناخالصی که به ازای محصول تولید شده به دست می‌آید. البته همان طور که بیان شد این یک تعریف غیررسمی است و از آن برای تبیین اولیه مفهوم بهره‌وری استفاده شده است. برای تعاریف دقیق‌تر می‌توانیم به تعاریفی که سازمان‌های معتبر اقتصادی از مفهوم بهره‌وری دارند مراجعه کنیم. پیش از تعاریف یادشده بهتر است به نقل‌قولی در باب اهمیت بهره‌وری از پاول کروگمن اقتصاددان مشهور و برنده نوبل اقتصاد در سال ۲۰۰۸ اشاره کنیم:
بهره‌وری همه‌چیز نیست. اما در بلندمدت تقریبا همه‌چیز است. توانمندی یک کشور برای پیشرفت استاندارد زندگی‌اش در طول زمان با تقریب خوبی تماما به این بستگی دارد که خروجی‌اش به‌ازای نیروی کار را افزایش دهد.[۱]
در تعریف سازمان همکاری و توسعه اقتصادی از بهره‌وری می‌خوانیم:
بهره‌وری نسبتی از حجم خروجی به حجم ورودی است. این نسبت اندازه می‌گیرد که از ورودی‌های تولید چه‌میزان کارا استفاده می‌شود تا سطحی از خروجی تولید گردد. در گزارش بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران با عنوان بررسی بهره‌وری در اقتصاد ایران به تالیف پروین ولی‌زاده زنوز تعاریف دیگری از بهره‌وری نیز می‌یابیم. از جمله تعریف سازمان بهره‌وری اروپا که بهره‌وری را درجه استفاده موثر از هر یک از عوامل تولیدی می‌داند. در این گزارش شاخص‌های اختصاصی‌تر از بهره‌وری هم آمده است که البته مشابه این تعاریف را می‌توان در سایت سازمان بهره‌وری ایران نیز یافت. این شاخص‌ها به ترتیب شاخص بهره‌وری نیروی کار، شاخص بهره‌وری سرمایه و شاخص بهره‌وری کل عوامل یا TFP است. شاخص اخیر به معنای متوسط تولید به ازای هر واحد از کل منابع تولید است.
همان‌گونه که در تعریف بهره‌وری آمد، بهره‌وری نوعی نسبت است. به زبان ساده یک کسر ریاضی که در صورت آن خروجی قرار دارد و در مخرج آن ورودی. اگر به هر نحوی بتوانیم خروجی را به ازای ورودی ثابت زیاد کنیم یا ورودی را به ازای خروجی ثابت کم کنیم، شاخص بهره‌وری را افزایش داده‌ایم. از این رو مفاهیم کارایی و اثربخشی در بهره‌وری پراهمیت تلقی می‌شوند. منظور از کارایی به طور غیررسمی این است که یک کار را درست انجام دهیم، در مقابل اثربخشی به این معناست که یک کار درست را انجام دهیم. کارایی سبب می‌شود محصولی یکسان را که پیش از این هم تولید می‌شده در فرآیندی کم‌هزینه‌تر (چه از نظر زمان چه از نظر سرمایه و چه نیروی کار) تولید کنیم. این کار سبب می‌شود تا بتوانیم محصول (یا خدمت) را با قیمت کمتری به بازار عرضه کنیم. اثربخشی در مقابل کمک می‌کند تا محصول یا خدمت جدیدی را ارائه دهیم و از این طریق ارزش افزوده خلق کنیم. برای مثال فروشگاه‌های آنلاین و خدماتی که از این طریق ارائه می‌شود، نزدیک به دو دهه است که در اقتصاد جهان وارد شده و در واقع این خدمت پیش از این وجود نداشته است و اکنون طی فرآیندی اثربخش به افزایش بهره‌وری منجر شده است.
۶-۱- رابطه بخش خدمات با بهره‌وری
در مقاله “بهره‌وری بخش خدمات در ژاپن؛ کلید رشد اقتصادی آینده” درباره اهمیت نقش بهره‌وری بخش خدمات در اقتصاد ژاپن صحبت شده است. از دیدگاه سمت عرضه اقتصاد، سه موتور محرک برای رشد اقتصادی وجود دارد. این موتورها عبارت‌اند از افزایش در نیروی کار، تجمیع سرمایه یا بهره‌وری کل عوامل (TFP). کشور ژاپن در دوره‌ای شامل دهه‌های ۵۰ تا ۷۰ میلادی به خوبی از دو عامل ابتدایی بهره برد، اما در طول زمان اثر این دو عامل بر روی اقتصاد ژاپن رو به کاهش نهاد. به‌گونه‌ای که کلید رشد ژاپن تنها در بهره‌وری آن‌هم به طور عمده در بخش خدمات دیده می‌شود. این فرآیند روندی غیرقابل‌پیش‌بینی نیست. همان‌گونه که در نمودار کلارک در بخش دوم همین گزارش مشاهده کردیم، پس از دوره‌ای از پیشرفت فناورانه کشورها وارد دوره پساصنعتی می‌گردند، در این دوره بخش خدمات از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار بوده و عامل کلیدی رشد این بخش نیز در بهبود بهره‌وری آن است. این رویه اکنون در کشوری مانند چین هم دیده می‌شود؛ چین برای مدتی نسبتا طولانی از رشد اقتصادی چشمگیری به‌واسطه نیروی کار و سرمایه‌گذاری خارجی بهره‌مند بود. اما اکنون اقتصاددانان بر این باورند این کشور نمی‌تواند این نرخ را بدون توجه به بهره‌وری و سیاست‌های نوآورانه حفظ کند. مخصوصا هنگامی که کشورها از تولید محصولات و خدمات با فناوری پایین به سمت تولید محصولات یا خدماتی می‌روند که به دانش و فناوری بالا احتیاج دارند. پس کشورها نمی‌توانند تنها بر دو عامل نیروی کار و سرمایه به عنوان عوامل رشد اقتصادی چشم بدوزند و آن‌چه در جهان فوق رقابتی امروز می‌تواند موفقیت‌شان را تضمین کند، توجه به عامل بهره‌وری است. بهره‌وری معمولا با رشد فناوری توسعه می‌یابد و این توسعه به طور عمده در استفاده از فناوری‌های اینترنت، اطلاعات، لجستیک و زنجیره تامین ایجاد می‌شود. شاه‌بیت بسیاری از گزارش‌های اقتصادی در بهبود بهره‌وری، استفاده از فناوری و به خصوص فناوری اطلاعات و ارتباطات در بخش خدمات است. یادمان نرود بسیاری از شرکت‌های بزرگ جهان اکنون یا در بخش توسعه فناوری اطلاعات هستند مانند گوگل یا از این فناوری به عنوان مزیت رقابتی خود در بازار استفاده می‌کنند مانند شرکت‌های خرده‌فروشی آنلاین مانند آمازون در ایالات متحده یا علی‌بابا در کشور چین یا شرکت‌های حمل‌ونقل مانند اوبر. پس نمی‌توان از نقش فناوری اطلاعات در ایجاد بهره‌وری به سادگی گذشت.